🌿 *राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ : विचारांचा वटवृक्ष — राष्ट्रनिर्मितीची अदृश्य शक्ती*

 🌿 *राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ : विचारांचा वटवृक्ष — राष्ट्रनिर्मितीची अदृश्य शक्ती*

*२७ सप्टेंबर १९२५ – २७ सप्टेंबर २०२५ : एका शतकाचा तेजोमय प्रवास*

२७ सप्टेंबर १९२५ — हा काही साधा दिवस नव्हता.

त्या दिवशी नागपूरच्या एका छोट्याशा खोलीत एक महान संकल्प जन्माला आला —

*स्वातंत्र्याचं स्वप्न पाहणाऱ्या भारताला, आत्मभान देणाऱ्या नवजागरणाचं बीज पेरलं गेलं.*

आणि त्या बीजाचं नाव होतं — *राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ.*

*डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार* यांनी त्या दिवशी लावलेलं हे रोपटं,

आज शंभर वर्ष पूर्ण करत आहे. संघ आज *विचारांचा, संस्कारांचा आणि राष्ट्रभक्तीचा वटवृक्ष* बनला आहे.

याची मुळे जमिनीत खोलवर रुजलेली, आणि फांद्या देशाच्या प्रत्येक कोपऱ्यापर्यंत विस्तारलेल्या आहेत.

🔸 *त्या काळातला भारत... आणि हेडगेवारांचा संकल्प*

१९२५ चा भारत — गुलामीच्या अंधःकारात बुडालेला.

परकीय सत्तेने देशाच्या केवळ भूमीवर नव्हे, तर *मानसावरही कब्जा केला होता.*

जात, धर्म, भाषा, प्रांत या भिंतींनी समाज विखुरलेला होता.

देश स्वतंत्र व्हावा ही केवळ राजकीय मागणी नव्हती; ती होती *आत्म्याच्या मुक्तीची हाक.*

अशा काळात डॉ. हेडगेवारांनी जाणलं —

> “जोवर समाज संघटित होत नाही, तोवर स्वातंत्र्य केवळ कागदावर राहील.”

त्यांच्या या विचारातूनच जन्माला आली राष्ट्रचेतनेची चळवळ — *राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ.*

🔸 *संघाच्या स्थापनेची प्रेरणा*

डॉ. हेडगेवार हे काँग्रेस चळवळीत सक्रिय होते. असहकार आंदोलनात सहभाग घेताना त्यांना जाणवलं — फक्त आंदोलनांनी समाज बदलत नाही;

बदलासाठी हवी असते *चारित्र्यनिर्मिती, संघटनशक्ती आणि राष्ट्रीयत्वाची भावना.*

म्हणूनच त्यांनी राजकारणाऐवजी *संस्कारकारणाचा मार्ग* निवडला.

विजयादशमीच्या शुभमुहूर्तावर, २७ सप्टेंबर १९२५ रोजी, संघाची स्थापना झाली.

🔸 *संघाचं वैशिष्ट्य : शिस्त, संघटन आणि संस्कार*

संघाने कोणतीही राजकीय भूमिका घेतली नाही.

त्याचं काम होतं — समाजातील प्रत्येक घटकाला “स्वयंसेवक” बनवणं,

जो समाज, राष्ट्र, धर्म आणि संस्कृतीसाठी निःस्वार्थ भावनेने कार्य करेल.

या उद्दिष्टासाठी संघाने निवडलं एक अद्वितीय माध्यम — *शाखा.*

मैदानावर दररोज एकत्र येऊन खेळ, व्यायाम, देशभक्तीपर गीतं, बौद्धिक सत्रं —

यांतून घडू लागली एक नव्या विचारांची, शिस्तबद्ध आणि सेवा-minded पिढी.

शाखांमध्ये कोणतंही पद, पैसा, राजकारण नव्हतं —

फक्त कार्य, शिस्त आणि त्यागभावना होती.

🔸 *संघाचा विस्तार : वटवृक्षाच्या रूपात*

प्रारंभी केवळ काही स्वयंसेवक असलेला संघ,

आज देशाच्या प्रत्येक राज्यात, प्रत्येक गावात कार्यरत आहे.

१९४० नंतर *गुरुजी गोळवलकर* यांच्या काळात संघाला वैचारिक खोली आणि राष्ट्रीय दृष्टिकोन लाभला.

त्यांनी संघाला दिलं ध्येय — *“राष्ट्रीय पुनरनिर्माण.”*

आज संघाशी प्रेरणा घेणाऱ्या संस्थांची संख्या हजारोंमध्ये आहे —

* *विद्यार्थी क्षेत्रात* : अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद (ABVP)

* *कामगार क्षेत्रात* : भारतीय मजूर संघ

* *सेवा क्षेत्रात* : सेवा भारती

• महिला, आदिवासी, शिक्षण, ग्रामीण विकास, विज्ञान, पर्यावरण, आरोग्य, उद्योजकता, संस्कृती —

प्रत्येक क्षेत्रात संघ प्रेरित कार्य सुरु आहे.

*संघ आता संस्था नाही, तो एक चळवळ आहे.*

🔸 *शाखा : राष्ट्रचेतनेची प्रयोगशाळा*

संघाने समाजाला दिलं एक विलक्षण माध्यम — *शाखा.*

ना कागद, ना करार, ना सभागृह…

फक्त मैदानावरचा सूर्यप्रकाश, वंदनगीतांची स्वरलहर, शिस्तीची ओळ, आणि राष्ट्रभक्तीचा उन्मेष.

इथे कोणी मोठं-लहान नाही, ब्राह्मण-शूद्र नाही, श्रीमंत-गरीब नाही.

फक्त एकच ओळख असते —

> *“मी हिंदू, मी भारतीय, मी स्वयंसेवक.”*

या शाखांमधून घडले चारित्र्यवान युवक, निःस्वार्थ कार्यकर्ते, आणि राष्ट्रासाठी समर्पित नागरिक.

संघ हा केवळ संघटनात्मक ढाचा नाही,

तो आहे एक *सजीव विचारप्रवाह*, जो

* समाजात सेवा शिकवतो,

* संस्कृतीशी नातं जोडतो,

* आणि राष्ट्राशी एकात्मतेचं बंधन निर्माण करतो.

> “संघ दिसत नाही, पण संघाची ऊर्जा समाजाच्या प्रत्येक श्वासात जाणवते.”

🔸 *विरोध आणि गैरसमज : संघाचा धैर्यपूर्ण प्रवास*

होय, संघावर टीका झाली. आरोप झाले.

कधी 'सांप्रदायिकते'चा ठपका, तर कधी 'राजकीय हेतूंचा' संशय.

पण संघाचं उत्तर नेहमी एकच —

> “आमचं काम जोडण्याचं आहे, तोडण्याचं नाही.”

१९४८ मध्ये महात्मा गांधींच्या हत्येनंतर संघावर लावलेली बंदी, झालेल्या चौकशा —

या सर्वांचा शेवट एका सत्यावर झाला : *संघ निर्दोष आहे.*

या घटनांनी संघाच्या कार्यकर्त्यांच्या मनात भीती नव्हे, तर निर्धार निर्माण केला.

🔸 *आजचा संघ : अदृश्य हात, दृश्यमान परिवर्तन*

आजचा संघ, काळानुसार आधुनिक होत असतानाही,

आपल्या संस्कारधारेत कार्यरत आहे.

त्याचं स्वरूप न बदलता, त्याने कार्याचा विस्तार केला आहे —

* ग्रामीण भागात — *ग्रामविकास प्रकल्प*

* शहरांमध्ये — *स्वच्छता अभियान*

* तरुणांसाठी — *राष्ट्रीय पुनरुत्थान कार्यशाळा*

* सर्वत्र — *सेवा, शिक्षण आणि स्वावलंबनाचे उपक्रम*

संघ आज *आधुनिक भारताचा मूक शिल्पकार* आहे.

राजकारणापासून दूर राहूनही, राष्ट्रघडणीच्या प्रत्येक पायरीवर त्याचं मूक योगदान आहे.

🔸 *टीकेचं स्वागत — आत्मपरीक्षणाची ताकद*

संघावर झालेल्या टीका संघाने कधीच शत्रुत्वाने घेतल्या नाहीत.

उलट, त्यांना आत्मपरीक्षणाचा आरसा मानलं.

महिलांचा अधिक सहभाग — त्यासाठी *राष्ट्रसेवा समिती*,

अल्पसंख्याकांशी संवाद, समावेशकतेचा आग्रह —

या सर्व विषयांवर संघ सातत्याने काम करत आहे.

कारण संघाचा हेतू आहे —

> *“संपूर्ण समाजाचं एकात्मिक उन्नयन.”*

🔸 *संघ म्हणजे राष्ट्राचा आत्मा*

एका छोट्या खोलीत १९२५ ला सुरू झालेलं हे कार्य,

आज अब्जावधी लोकांच्या मनात चेतना निर्माण करतंय.

संघ सांगतो —

> “राष्ट्र हेच आमचं देवस्थान, आणि समाजसेवा हीच आमची पूजा.”

डॉ. हेडगेवारांचा संकल्प आजही प्रत्येक स्वयंसेवकाच्या श्वासात जिवंत आहे.

तो श्वास सांगतो —

> “माझं जीवन माझ्यासाठी नाही — ते राष्ट्रासाठी आहे.”

संघ हा *राजकीय प्रवास* नाही, तो *संस्कारांचा संन्यास* आहे.

संघ हा *संघर्षाचा मार्ग* नाही, तो *सेवेचा संकल्प* आहे.

🔸 *विचारांचा शतक, संस्कारांचा प्रवास*

संघाच्या स्थापनेपासून आजवरचा प्रवास म्हणजे —

विचार, संस्कार, शिस्त आणि राष्ट्रभक्तीचा अखंड महायज्ञ.

तो अजून संपलेला नाही — तो दररोज प्रत्येक स्वयंसेवकाच्या पावलांनी पुढे चाललाय.

> *“संघ आहे म्हणून राष्ट्र आहे, राष्ट्र आहे म्हणून आपण आहोत.”*

-- दयानंद नेने

    27/9/25