💥 *स्वातंत्र्य लढ्यातील रा. स्व.संघाची भूमिका आणि तिरंगाबद्दल विवाद : एक वस्तुनिष्ठ विश्लेषण*

 💥  *स्वातंत्र्य लढ्यातील रा. स्व.संघाची भूमिका आणि तिरंगाबद्दल विवाद : एक वस्तुनिष्ठ विश्लेषण*

राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची स्थापना *२७ सप्टेंबर १९२५* रोजी झाली, जेव्हा देशात *ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध तीव्र असंतोष* होता. त्या काळात देशाच्या स्वातंत्र्यलढ्यात *काँग्रेस*, *क्रांतिकारी संघटना*, *आर्य समाज*, *हिंदू महासभा*, *मुस्लिम लीग*, *कम्युनिस्ट* इत्यादी विविध प्रवाह सक्रिय होते.

स्थापनेंनंतर संघ सुद्धा ब्रिटिश विरोधी असंतोषाला दिशा देण्याचे काम आपल्या त्यावेळच्या मोजक्या स्वयंसेवकांमार्फत करू लागला.

*संघाच्या स्थापनेपासूनच दोन प्रश्न नेहमी उपस्थित केले जातात —

> “संघाने स्वातंत्र्यलढ्यात काय भूमिका बजावली?”

> आणि दुसरा —

> “संघ मुख्यालयावर पन्नास वर्षे तिरंगा का फडकवला गेला नाही?”

हे प्रश्न राजकीय आणि भावनिक दोन्ही स्तरावर महत्त्वाचे आहेत. त्यांच्याकडे *पूर्वग्रहांशिवाय आणि तथ्यांच्या आधारे* पाहूया.

संघाचे संस्थापक *डॉ. केशवराव बलिराम हेडगेवार* हे मूळचे *काँग्रेसचे कार्यकर्ते* होते. कारण त्याकाळात देशामध्ये ब्रिटिश विरोधी आंदोलन काँग्रेस च्या नेतृत्वाखाली लढले जात होते.

त्यांनी १९२०च्या *असहकार आंदोलनात* भाग घेतला होता आणि ब्रिटिशांविरुद्ध उठाव केल्याबद्दल त्यांना तुरुंगवासही झाला होता.

पण पुढे त्यांना जाणवले की, *राजकीय स्वातंत्र्य मिळवले तरी समाजाची अंतर्गत एकता, संस्कार आणि राष्ट्रीय चारित्र्य मजबूत नसतील, तर स्वातंत्र्य अपूर्णच राहील.* 

त्यामुळे त्यांनी *राजकीय चळवळ* सोडून *सांस्कृतिक राष्ट्रनिर्मिती*चा मार्ग निवडला.

डॉ. *केशवराव हेडगेवार* यांनी ताडले होते की,

> “राजकीय लढ्याने ब्रिटिशांना हटवता येईल; पण समाजातील दुर्बलता, भेदभाव आणि चारित्र्याचा अभाव दूर न करता राष्ट्र खऱ्या अर्थाने स्वतंत्र होणार नाही.”

त्यामुळे संघाने सुरुवातीपासूनच *थेट आंदोलनाऐवजी राष्ट्रनिर्मितीच्या ‘मूलभूत कामावर’ भर दिला आहे आणि नेहमीच स्वतः ला एक सांस्कृतिक संगठन म्हणवले आहे.* 

🔹 संघाचे काम आणि दृष्टी

1. *राष्ट्रीय एकतेचा पाया:* हिंदू समाजात असलेल्या जाती, प्रांत, भाषा, पंथ यांच्यातील फाटे दूर करून “हिंदू समरसतेचा भाव” वाढवणे.

2. *शिस्त आणि संघटन:* दररोजच्या शाखांद्वारे युवकांना शारीरिक, मानसिक, नैतिक आणि सामाजिक प्रशिक्षण देणे.

3. *चारित्र्यनिर्मिती:* देशासाठी प्रामाणिक, नि:स्वार्थी, सेवा वृत्तीचे कार्यकर्ते तयार करणे.

4. *स्वदेशी भावनेचा प्रसार:* ब्रिटिश वस्तूंवर अवलंबित्व कमी करून स्वदेशी उत्पादनांचा प्रचार.

संघाच्या मतानुसार,

> “राजकीय स्वातंत्र्य हे अंतिम ध्येय नसून समाजशक्ती निर्माण करणे हेच खरे राष्ट्रनिर्मितीचे ध्येय आहे.”

🔹 स्वातंत्र्य चळवळीशी संबंध

* *१९२०:* असहकार आंदोलनात डॉ. हेडगेवार यांचा सहभाग; तुरुंगवास.

* *१९३०:* नागपूरमधील *सविनय कायदेभंग चळवळी*त त्यांनी स्थानिक युवकांना प्रेरणा दिली. वैयक्तिक पातळीवर सहभागी व्हायला सांगितले.

* *१९४२:* भारत छोडो आंदोलनात संघाने संगठन म्हणून औपचारिक सहभाग घेतला नाही. तेव्हा तेवढी ताकद ही नव्हती. परंतु स्वयंसेवकांनी मदतकार्य, शिस्त राखणे, पोलिस दडपशाहीपासून नागरिकांना वाचवणे अशी कामे केली.

संघाची भूमिका “तटस्थता” नव्हती, तर “*राजकारणाच्या पलीकडील राष्ट्रनिर्मिती*” अशी होती. त्यांनी “राजकीय स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी लढा” नव्हे, तर “स्वातंत्र्य टिकवण्यासाठी सक्षम समाज” घडवण्यावर लक्ष केंद्रित केले.

यामुळे अनेक स्वातंत्र्यसैनिकांना संघाचे काम *अप्रत्यक्षपणे पूरक* वाटले, तर काहींनी त्याला *राजकीय निष्क्रियता* म्हटले.

🌀 (२) तिरंगा न फडकवण्याचा प्रश्न : 

संघावर सर्वाधिक टीका केली जाते ती — “संघाने ५० वर्षे तिरंगा का फडकवला नाही?” 

याची उत्तरे भावनांनी नव्हे, तर ऐतिहासिक संदर्भांनी द्यावी लागतात.

🔹 ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

* *१९४७ पूर्वी* भारतात *एकसंध राष्ट्रीय ध्वज* नव्हता. विविध संस्थांचे वेगवेगळे झेंडे होते.

* काँग्रेसने जरी तिरंगा वापरला, तरी त्याचे स्वरूप वेगळे होते. 

* आत्ताचा तिरंगा हा “राष्ट्रीय ध्वज” म्हणून औपचारिकरीत्या *२२ जुलै १९४७* रोजीच स्वीकारला गेला.

* संघाचा ध्वज मात्र पहिल्यापासून *भगवा ध्वज* होता — त्याग, शौर्य, संयम आणि संस्कृतीचे प्रतीक.

🏳️‍🌈 संघाने स्वातंत्र्यानंतर प्रथम तिरंगा कधी फडकवला?

राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाने पहिल्यांदा १४ ऑगस्ट १९४७ च्या मध्यरात्री किंवा १५ ऑगस्ट १९४७ च्या सकाळी, म्हणजेच स्वातंत्र्यदिनी तिरंगा फडकवला नाही.

त्या काळी संघाचे सरसंघचालक डॉ. हेडगेवार यांच्या निधनानंतर गुरुजी माधवराव गोळवलकर हे प्रमुख होते. त्यांचा आग्रह होता की संघ हा सामाजिक-सांस्कृतिक संघटन आहे, तो राजकीय नाही; त्यामुळे सरकारी सत्तेचे प्रतीक असलेला ध्वज फडकवणे हे त्यांच्या मते आवश्यक नव्हते.

त्याऐवजी, संघात "भगवा ध्वज" हा संघाचा गुरुद्वज म्हणून पूज्य मानला जात असे — जो त्यांच्या विचारांचा आणि परंपरेचा प्रतीक आहे.

📜 ऐतिहासिक घडामोडी : तिरंगा फडकवण्याबाबत विवाद

१९४७ ते १९४९ या काळात – संघाने आपल्या नागपूर मुख्यालयावर तिरंगा फडकवला नाही.

त्यामुळे काँग्रेस आणि इतर पक्षांनी संघावर "राष्ट्रीय ध्वजाचा अपमान" करण्याचा आरोप केला.

२६ जानेवारी १९५० (भारतीय प्रजासत्ताक दिन)

👉 याच दिवशी प्रथमच संघाने नागपूरच्या रेशीमबाग मुख्यालयावर तिरंगा ध्वज फडकवला.

हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की २६ जानेवारी १९५० रोजी भारताने संविधान स्वीकारले, आणि तिरंगा हा संविधानमान्य राष्ट्रीय ध्वज झाला.

त्या दिवशी RSS ने प्रथमच सार्वजनिकरीत्या राष्ट्रीय ध्वज फडकवला.

संघाच्या दृष्टिकोनातून,

> “तिरंगा हा नव्याने उदयास आलेल्या देशाचा राजकीय झेंडा आहे; पण भगवा ध्वज हा भारतभूमीच्या शाश्वत संस्कृतीचा प्रतिनिधी आहे.”

म्हणून त्यांनी तिरंग्याला विरोध केला नाही, पण *आपल्या संघकार्यक्रमात भगव्या ध्वजालाच ‘गुरुस्थान’* दिले.

🔹 तिरंगा न फडकवण्याची परंपरा का टिकली?

* संघ राजकीय संस्था नसल्याने, त्यांनी *राज्यसत्तेच्या प्रतीकांपासून अलिप्तता* राखली.

* त्यांच्या सर्व प्रमुख कार्यक्रमांमध्ये “गुरुपूजन” — म्हणजे भगव्या ध्वजाला नमन — हीच मुख्य परंपरा होती.

* त्यामुळे *१५ ऑगस्ट* किंवा *२६ जानेवारी* सारखे *राजकीय सण* संघाने आपल्याकडे औपचारिक स्वरूपात साजरे केले नाहीत.

पण *याचा अर्थ राष्ट्रध्वजाचा अनादर नव्हता.*

संघाने अनेकदा स्पष्ट केले की, *तिरंगा हा राष्ट्राचा सन्मान आहे; पण भगवा हा संस्कृतीचा प्राण आहे.*

🔹 बदल आणि स्वीकार

१९४७ नंतर, विशेषतः *२००२ पासून*, संघाने प्रत्येक शाखा आणि मुख्यालयात *तिरंगा फडकवण्याची परंपरा* नियमित केली.

आज RSS आपल्या सर्व कार्यक्रमांमध्ये तिरंग्याचा *पूर्ण सन्मान आणि अभिमानाने प्रदर्शन* करतो.

संघाच्या दृष्टीने हे *परिवर्तन नाही, तर परंपरेचा विस्तार* होता — संस्कृती आणि राष्ट्र यांचा समन्वय.

🧭 थोडक्यात,

*पहिला मुद्दा:*

संघाची स्वातंत्र्यलढ्यातील भूमिका “आंदोलनात्मक” नव्हे, तर “संस्कारात्मक” होती. त्यांनी युवकांमध्ये राष्ट्रभक्ती, शिस्त, सेवा आणि संघटन यांची बीजे पेरली.

*दुसरा मुद्दा:*

तिरंगा न फडकवण्यामागे राष्ट्रविरोध नव्हता; ती *प्रतीकांची भिन्न दृष्टी* होती — एक राजकीय प्रतीक, एक सांस्कृतिक प्रतीक. काळाच्या ओघात संघाने दोन्हींचा स्वीकार केला.

> राष्ट्रनिर्मितीचे अनेक मार्ग असतात — काही रणांगणावरून जातात, काही संस्कारांच्या वाटेने.

> संघाने संस्कारांचा मार्ग निवडला — आणि तो आजही दृढपणे सुरु आहे.

बाकी जे लोकं वारंवार खोडासाळपणे हा विषय उकरून काढतात त्यांना सत्य समजून घ्यायचे नसते - उगाच विरोधासाठी विरोध हा प्रयत्न असतो. त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करणे अगत्याचे आहे.

-- दयानंद नेने

    29/9/25