हिंदी भाषेला विरोध करण्यामागील राजकारण आणि राज ठाकरे

हिंदी भाषेला विरोध करण्यामागील राजकारण आणि राज ठाकरे 

हिंदी ही भारतातील सर्वाधिक बोली जाणारी भाषा असली तरीही, अनेक राज्यांमध्ये – विशेषतः दक्षिण भारत, ईशान्य भारत व आता महाराष्ट्रात – हिंदीला विरोध केला जातोय. 

हा विरोध केवळ भाषिक नसून, त्यामागे खोल सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय कारणं आहेत.

🔹 १. भाषा आणि ओळख: प्रादेशिक अस्मिता व संस्कृतीचा मुद्दा

प्रत्येक राज्याची स्वतःची भाषा, संस्कृती आणि परंपरा आहे. तामिळनाडू, कर्नाटक, केरळ, बंगाल किंवा महाराष्ट्रासारख्या राज्यांमध्ये स्थानिक भाषेचा अभिमान हा त्या राज्याच्या अस्मितेचा भाग असतो. हिंदीचे वर्चस्व स्वीकारणे म्हणजे अनेकांसाठी "आपली ओळख गमावणे" असे वाटते. त्यामुळे हिंदीला "थोपवणे" हे त्यांच्या दृष्टीने सांस्कृतिक वर्चस्वाचे प्रतीक वाटते.

🔹 २. राजकीय आंदोलनांचा इतिहास

विशेषतः **तामिळनाडूमध्ये**, १९६० च्या दशकात हिंदी थोपवण्याच्या विरोधात प्रचंड आंदोलन झाले. "द्रविड चळवळीने" हिंदीला ब्राह्मणवादी आणि उत्तर भारतातील वर्चस्ववादाचे प्रतीक मानले. द्रमुक (DMK) सारख्या पक्षांची मुळेही या चळवळीतच आहेत. त्यामुळे हिंदी विरोध हा त्या भागातील राजकारणाचा मुख्य आधार राहिला आहे.

🔹 ३. केंद्र–राज्य संबंधातील संघर्ष

भारतात केंद्रशासित धोरणांमध्ये अनेक वेळा हिंदी भाषेला प्राधान्य दिले गेले आहे – मग ते शासकीय पत्रव्यवहार असो, युपीएससीसारख्या परीक्षा असोत किंवा डिजिटल इंडिया, ट्विटर यांसारख्या सरकारी प्रचार मोहिमा. अनेक राज्यांना हे केंद्र सरकारचे वर्चस्ववादी धोरण वाटते. त्यामुळे त्यांच्यासाठी हिंदीला विरोध हा *संघराज्यीयतेच्या (federalism)* रक्षणाचा मुद्दा बनतो.

🔹 ४. इंग्रजीची भूमिका आणि स्पर्धात्मक वास्तव

देशभरात शहरांमध्ये व जागतिक पातळीवर इंग्रजी भाषेचे महत्त्व वाढल्याने अनेक तरुण प्रादेशिक भाषांच्या बरोबरीने इंग्रजी शिकायला उत्सुक असतात. अशा स्थितीत जर हिंदीला अनिवार्य केलं गेलं, तर अनेकांना वाटतं की ते शिक्षणात, स्पर्धा परीक्षा किंवा नोकरीच्या संधींमध्ये मागे पडतील. त्यामुळे विरोध वाढतो.

🔹 ५. हिंदी विरोध म्हणजे ‘हिंदी थोपण्याचा’ विरोध

अनेकांना हिंदी भाषेच्या अस्तित्वाला विरोध नाही, तर ती अनिवार्य करण्याच्या किंवा वर्चस्ववादी बनवण्याच्या प्रयत्नांनाच विरोध आहे. उदा. "एक राष्ट्र, एक भाषा" सारखी संकल्पना, जी वास्तवात अंमलात आणणं अशक्य आहे, ही अनेकांच्या दृष्टीने भाषिक स्वातंत्र्यावर घाला घालणारी वाटते.

🔹 ६. राजकीय पक्षांचा मतदारधारणा रक्षणाचा प्रयत्न

दक्षिणेतील पक्ष, बंगालमधील तृणमूल काँग्रेस किंवा महाराष्ट्रातील काही संघटना आपली प्रादेशिक मते टिकवण्यासाठी हिंदीविरोधी भूमिका घेतात. यातून त्यांच्या लोकांना "आपली भाषा आणि संस्कृती सुरक्षित आहे" असा संदेश जातो.

🔹 निष्कर्ष

हिंदी विरोध म्हणजे भाषा विरोध नव्हे, तर *वर्चस्ववाद विरोध* आहे. भारताच्या विविधतेला एकत्र ठेवण्यासाठी *भाषिक समानतेची आणि संवेदनशीलतेची* गरज आहे. संवादासाठी हिंदी, इंग्रजी किंवा प्रादेशिक भाषा वापरण्यात गैर नाही, परंतु कोणतीही भाषा ‘थोपली’ गेली, तर ती राजकीय आणि सामाजिक असंतोषास कारणीभूत ठरते.

हिंदीच्या जबरदस्तीला विरोध करणारे म्हणतात की "भारत ही अनेक भाषांची उभारलेली इमारत आहे – तिच्या प्रत्येक विटेला समान सन्मान मिळाला पाहिजे."

राज ठाकरे यांचे राजकारण

राज ठाकरे यांचा हिंदी भाषेला वैयक्तिक पातळीवर विरोध नाही, पण हिंदीचे वर्चस्व आणि महाराष्ट्रावर हिंदी लादने किंवा थोपणे याला त्यांनी वारंवार *ठाम विरोध* दर्शवला आहे. 

त्यांच्या भूमिकेमागे काही ठळक राजकीय आणि सामाजिक कारणं आहेत:

✅ राज ठाकरे आणि हिंदी विरोध – कारणांचा आढावा: 

1. 🔶 मराठी अस्मिता आणि सांस्कृतिक अभिमान

राज ठाकरे यांचे संपूर्ण राजकारण *मराठी अस्मिता* आणि *मराठी माणसाच्या अधिकारांवर* आधारित आहे. त्यांचं म्हणणं आहे की –

> "महाराष्ट्रात राहायचं, कमवायचं, पण भाषा शिकायची नाही – हे चालणार नाही."

त्यामुळे जेव्हा हिंदी भाषिक समाज, विशेषतः उत्तर भारतीय कामगार, महाराष्ट्रात येऊन मराठी शिकण्यास टाळाटाळ करतो, तेव्हा ते त्यांना *मराठीवर अन्याय* वाटतो.

2. 🔶 'महाराष्ट्रात मराठी’ ही स्पष्ट भूमिका

राज ठाकरे आणि मनसे यांचा आग्रह आहे की –

"महाराष्ट्रात राहणाऱ्यांनी मराठी शिकावी, बोलावी, आणि सरकारी व्यवहार मराठीतूनच व्हावेत."

हिंदीकडे झुकणं हे मराठी भाषेच्या मागे पडण्याचं कारण ठरतं, असं त्यांचं मत आहे.

3. 🔶 रेल्वे भरती, बँका, आणि केंद्र सरकारचा भेदभाव

राज ठाकरे यांनी 2008-09 च्या काळात उत्तर भारतीयांची रेल्वे भरतीवरील मक्तेदारी, तसेच केंद्र सरकारच्या परीक्षा केवळ हिंदी व इंग्रजीत उपलब्ध असणे यावर तीव्र टीका केली होती.

4. 🔶 राजकीय भूमिकेचा भाग

मनसे ही *मराठी भाषिकांचा आणि स्थानिकांचा* पक्ष म्हणून ओळखली जाते. त्यामुळे हिंदीविरोध हा त्यांच्या राजकीय पोझिशनिंगचा एक भाग आहे.

यातून त्यांना एक ठराविक मतदारघटक – विशेषतः मुंबई, ठाणे, नाशिक इथला स्थानिक मराठी मतदार – बांधून ठेवता येतो.

5. 🔶 विरोध म्हणजे हिंदीचा अपमान नाही

राज ठाकरे अनेकदा स्पष्ट करत असतात की –

> “मला हिंदी भाषेचा किंवा हिंदी लोकांचा द्वेष नाही, पण महाराष्ट्रात मराठी भाषेचा सन्मान असला पाहिजे.”

📌 निष्कर्ष:

राज ठाकरे यांचा हिंदीविरोध म्हणजे *हिंदी भाषेचा द्वेष नाही*, तर

➡️ मुंबई आणि महाराष्ट्रात मराठी भाषेचं वर्चस्व टिकवण्यासाठीचा संघर्ष आहे.

➡️ त्यांच्या दृष्टीने, हिंदीला महाराष्ट्रात थोपणं म्हणजे मराठी माणसावर अन्याय होतोय, असं वाटणं.

राज ठाकरे यांची भूमिका बरोबर समजावी यासाठी हा लेख प्रपंच.

दयानंद नेने 

23/6/25