ब्राह्मण्यवाद आणि खोटा प्रचार – वास्तव काय आहे?

 ब्राह्मण्यवाद आणि खोटा प्रचार – वास्तव काय आहे?

भारताच्या सामाजिक इतिहासावर बोलताना "ब्राह्मण्यवादामुळे भारताची वाट लागली, जातीव्यवस्था फोफावली, महात्मा फुले, बाबासाहेब आंबेडकर, तुकारामांना त्रास दिला" असा एक ठराविक, पण दिशाभूल करणारा प्रचार डाव्या विचारसरणीचे आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस सारख्या राजकीय पक्षाचे नेते सातत्याने करत असतात. 

या विधानांमध्ये तथ्य किती आणि राजकीय हेतू किती, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

१. ब्राह्मण्यवाद – संकल्पना की अपप्रचार?

ब्राह्मण्यवाद ही संज्ञा मूळतः "ज्ञान, साधना, नीतिनियम आणि वेदाधिष्ठित जीवनपद्धती" यासाठी वापरली जात होती. 'ब्राह्मण' ही पदवी जन्मावर नव्हे, तर आचार, विचार, आणि तपश्चर्या यावर आधारित होती.

मनूच्या स्मृतीत स्पष्ट म्हटले आहे:

> "न ब्राह्मणो विद्यया न जन्मना, कर्मणा ब्राह्मणः"

> (विद्येमुळे वा जन्मामुळे ब्राह्मणत्व येत नाही, तर आचार व कर्तृत्वामुळे येते.)

याचा अर्थ असा की ब्राह्मणत्व हे नैतिक श्रेष्ठत्व नसून एक कर्तव्य व जबाबदारी होती – समाजाच्या मार्गदर्शनाची.

२. जाती व्यवस्था – समाजरचनेचा विकृत इतिहास

जाती व्यवस्थेचा उगम वर्णव्यवस्थेपासून झाला, ज्यात विभाजन हे कर्तव्यावर आधारित होते – ब्राह्मण (शिक्षक, विद्वान), क्षत्रिय (रक्षक), वैश्य (व्यापारी), आणि शूद्र (सेवक, शिल्पकार).

हे वर्ग लवचिक होते. महाभारतातील विदुर, वाल्मिकी, व्यास हे त्याकाळातील 'अस्पृश्य' अथवा जन्माने खालच्या जातीचे असूनही त्यांना सर्वात मोठे, थोर, श्रेष्ठ गुरू व तत्त्वज्ञ मानले गेले.

जाती व्यवस्था ज्या स्वरूपात आज दिसते, ती मुघल आक्रमणांनंतर आणि ब्रिटिशांच्या 'Divide & Rule' नीतीमुळे अधिक विकृत झाली. 

मॅकॉले, मिंटो यासारखे ब्रिटिश अधिकारी समाजात फूट पाडण्यासाठी जातींची यादी करून, त्या आधारावर लाभ-हानी ठरवू लागले – आणि त्यामुळे जातीश्रीमुखतेचा गैरवापर सुरू झाला. लोकांमध्ये विशिष्ट जात किती चांगली अथवा वाईट, कोणत्या जातीला किती छळले आणि कसे याबद्दल दंतकथा पेरून एकमेकांविषयी द्वेष व मत्सर पसरवण्याचे काम केले जाऊ लागले.

३. तुकाराम महाराजांना कोण त्रास देत होते?

तुकाराम महाराज हे एका *शूद्र* कुळात जन्मलेले संत होते. त्यांनी वेद - वांड:मयाचा सार घेत अध्यात्मिक विचार लोकभाषेत मांडला. त्यांच्या जीवनात त्यांच्यावर जी काही टीका झाली, ती ब्राह्मणांनी नव्हे, तर स्थानिक सत्ता व कर्मकांडवादी वर्गांनी केली – जे जातीनुसार कुठलेही असू शकतात.

तुकारामांवर ब्राह्मणद्वेष्टे टिकाकारांचे आरोप काल्पनिक आहेत. त्यांचे गुरू बाबाजी चैतन्य हे ब्राह्मण होते. त्यांनीच तुकारामांना नामस्मरणाचा, अभंगरचनेचा मार्ग दिला.

तुकाराम महाराजांनी कधीच ब्राह्मण समाजाचा विरोध केला नाही. उलट, त्यांनी म्हटले:

> "ब्रह्मवेत्यासी वंदावे चित्ता।

> जरी पातकी तेही संत।"

त्यांनी 'ब्रह्मवेत्ता' – म्हणजे आत्मज्ञान प्राप्त केलेल्या ब्राह्मणांचा सन्मान केला आहे, जन्माधारित तिरस्कार कधीही व्यक्त केलेला नाही.

४. खरा अपप्रचार कुणाचा?

ब्राह्मणविरोधाचा प्रचार हा एका विशिष्ट राजकीय आणि मतांसाठी प्रेरित विचारसरणीचा भाग आहे. शाहू-फुले-आंबेडकर यांच्या नावाचा वापर करून ब्राह्मणद्वेष पसरवणे हे इतिहासाचं व समाजाचं विकृतीकरण आहे.

• महात्मा ज्योतिबा फुले आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना "ब्राह्मणत्वाने छळले" असे जे सांगितले जाते, ते खरेतर एक अर्धसत्य असून विशिष्ट राजकीय-प्रचारकी हेतूने रेटून सांगितला गेलेला अपप्रचार आहे. 

यामागील सत्य अधिक व्यापक आणि गुंतागुंतीचे आहे. खाली काही ऐतिहासिक वस्तुस्थिती आणि पुरावे दिले आहेत जे हे "ब्राह्मण छळकथन" चुकीचे ठरवतात:

• महात्मा फुले आणि ब्राह्मण सहकारी:

🔹महात्मा फुले यांना मिळालेल्या ब्राह्मण सहकार्याचे पुरावे

1. पहिली मुलींची शाळा – ब्राह्मणांच्या घरात

१८४८ साली महात्मा फुलेंनी पुण्यात पहिली मुलींची शाळा सुरू केली ती तात्या सहेब - ब्राह्मण यांच्या वाड्यात.

याचा अर्थ असा की सर्व ब्राह्मण वर्ग फुलेंच्या विरोधात नव्हता; पुरोगामी, पुढारलेले ब्राह्मण समाजसुधारणेला साथ देत होते.

2. सहकारी ब्राह्मण समाजसुधारक

* गोपाळराव यशवंतराव देशमुख (लोकहितवादी):

  फुलेंच्या समकालीन. ब्राह्मण असूनही त्यांनी *सत्यधर्म, जातिनाश, स्त्रीशिक्षण* यावर भर दिला.

"जात व्यवस्था समाजासाठी घातक आहे" हे त्यांनी आपल्या 100 पत्रांतून सातत्याने मांडले.

* विष्णु शास्त्री पंडित, गंगाधर शास्त्री, कृष्णशास्त्री चिपळूणकर – हे ब्राह्मण सुधारणावादी फुलेंना समर्थन देणारे होते.

🔹 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना ब्राह्मणांनी दिलेले सहकार्य – घटनात्मक पुरावे

1. केळुसकर गुरुजींची भेट

काका साहेब केळुसकर हे ब्राह्मण इतिहासकार आणि समाजसुधारक. त्यांनी बाबासाहेबांना "गौतम बुद्ध" यांच्यावरचा आपला ग्रंथ भेट दिला.

बाबासाहेबांनी नंतर लिहिले –

त्या पुस्तकामुळे माझा दृष्टीकोन पालटला. बौद्ध तत्त्वज्ञानाकडे माझे लक्ष वेधले.

2. महाड सत्याग्रह – ब्राह्मण वकिलांची मदत

* केशव सुतार, श्रीपाद बळवंत साठे (ब्राह्मण वकील) यांनी आंबेडकरांचे कायदेशीर सहाय्य केले.

* ‘बहिष्कृत भारत’ सारख्या पत्रकांचे संपादन व मुद्रण ब्राह्मण मुद्रकांनी केले होते.

3. शिक्षणात ब्राह्मण शिक्षकांचे मार्गदर्शन

* माळोजीराव भालेकर आणि दादासाहेब खापर्डे, ब्राह्मण असून आंबेडकरांच्या शिक्षणाला मदत करणारे शिक्षक.

बाबासाहेबांचे स्वतःचे विधान – सर्व ब्राह्मण दोषी नाहीत

•  ✍️ संदर्भ: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे भाषण – "जातिप्रथा उच्छेदक", १९३६

•  "माझ्या विरोधकांमध्ये काही ब्राह्मण आहेत, पण माझ्या समर्थकांमध्येही अनेक ब्राह्मण आहेत. माझा विरोध जातिव्यवस्थेला आहे, ब्राह्मण जातीला नव्हे."

शिक्षण-संस्थांमधील ब्राह्मण सहकारी

* आंबेडकर जेव्हा एल्फिन्स्टन कॉलेज (मुंबई) मध्ये होते, तेव्हा त्यांना एका ब्राह्मण प्राध्यापकांनी *'Scholarship for Higher Education'* साठी शिफारस केली होती.

* "बडोदे राज्याचे दिवाण" सर व्ही. टी. कुलकर्णी, ब्राह्मण असून त्यांनीच बडोदे शिष्यवृत्तीची व्यवस्था केली होती.

पत्रकारिता व लेखनसहकार्य

• केशव गोरे, धारप, बर्वे, वि.सा. केळकर यांसारख्या ब्राह्मण पत्रकारांनी बाबासाहेबांचे लेख प्रसिद्ध केले.

• काही ब्राह्मण मुद्रकांनी बहिष्कृत भारत, जनता,  मूकनायक या त्यांच्या मासिकांचे मुद्रण केले.

ब्राह्मण जातीतील अनेक व्यक्ती महात्मा फुले आणि बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या सामाजिक क्रांतीच्या लढ्यात *सक्रिय सहकारी आणि आधारस्तंभ* ठरले. त्यामुळे "ब्राह्मणत्वाने त्यांना छळले" असा एकरेषीय निष्कर्ष ऐतिहासिक दृष्टीने चुकीचा ठरतो.

ऐतिहासिक दृष्टिकोन – ब्राह्मणवर्ग एकसंध नव्हता:

* १९व्या शतकात अनेक ब्राह्मण हेही इंग्रजी शिक्षण घेऊन सुधारकी विचारांकडे वळले होते.

* फुलेंच्या काळातच पुण्यातील ‘प्रार्थना समाज’, 'आर्य समाज’, आणि विद्यापीठीय ब्राह्मण वकील-विचारवंत यांनी समाजसुधारणा चळवळीत भाग घेतला होता.

* सर्व ब्राह्मण हे एकसंघ, एकसारखे होते असे मानणे ऐतिहासिकदृष्ट्या चूक आहे.

"महात्मा फुले आणि आंबेडकर यांना केवळ ब्राह्मणांनी छळले" हा प्रचार राजकीय हेतूने रंगवलेला एक अतिरंजित आणि अर्धसत्य दावा आहे. वास्तवात, त्यांना जसे काही विरोध झाले तसेच भरपूर समर्थनही ब्राह्मण समाजातील विचारवंतांकडून मिळाले.

त्यांचा खरा संघर्ष हा जातीय अहंभाव, अस्पृश्यता, आणि सामाजिक विषमतेच्या संस्थात्मक स्वरूपाविरुद्ध होता — विशिष्ट जातीविरुद्ध नव्हे.

* आधुनिक काळातील अनेक प्रबुद्ध ब्राह्मणांनी – कर्वे, रानडे, गोखले, टिळक – समाजसुधारणेसाठी कार्य केले.

* स्वातंत्र्यलढ्यात सर्व जातींचा सहभाग होता – यात ब्राह्मणदेखील अग्रस्थानी होते.

* जातींचा द्वेष पसरवून समाजाचे तुकडे पाडण्याचा प्रयत्न, हे खरोखरच *विचारांच्या दारिद्र्याचे* द्योतक आहे.

सारांश: 

ब्राह्मण्यवादामुळे भारताची वाट लागली – हा प्रचार फसवा आणि राजकीय हेतूने प्रेरित आहे. ब्राह्मण समाज म्हणजे केवळ "अधिकारशाही" नव्हे, तर "कर्तव्य, साधना आणि समाजप्रेरणा" याचा इतिहास असलेला घटक आहे.

समाजाला जोडणाऱ्या संत परंपरेचा अपमान आणि तुकाराम महाराजांसारख्या संतांचे विकृत चित्रण हे समाजद्रोह आहे. खरेतर, आपल्याला *जात नव्हे, जातीयतेचा विखार* संपवायचा आहे – तो कोणत्याही दिशेने असो.

- दयानंद नेने 

1/7/25