मनुस्मृतीचा आक्रोश आणि हिंदू धर्माची अनोखी सुधारकता

 मनुस्मृतीचा आक्रोश आणि हिंदू धर्माची अनोखी सुधारकता


आज राजकारणात, विशेषतः काही तथाकथित पुरोगामी गटांमध्ये, मनुस्मृतीचा उल्लेख म्हणजे एक राजकीय हत्यार झालं आहे. 


‘मनुस्मृती पुन्हा जाळा’, ‘मनुस्मृतीला शिव्या घाला’, ‘मनुस्मृतीने महिलांचा आणि दलितांचा छळ केला’ — असे आरोप पुन्हा पुन्हा ऐकायला मिळतात. यामागे खरंच ऐतिहासिक किंवा धार्मिक वस्तुस्थिती आहे का, की केवळ भावनिक भडकवणं आणि हिंदू समाजाच्या मूळधारेविरुद्ध एक योजनाबद्ध प्रचार आहे?



💥 मनुस्मृती: काय आहे आणि काय नाही?


• मनुस्मृती ही हजारो वर्षांपूर्वीची एक *धर्मशास्त्रीय स्मृती* आहे — म्हणजे ती शाश्वत, अपरिवर्तनीय असा ‘श्रुती’ ग्रंथ नाही. 

• स्मृती म्हणजे त्या काळातील समाजरचना, राज्यकारभार आणि आचारधर्माचे नियम. 


• मनुस्मृती सारख्या ग्रंथांची मुळ भूमिका त्या काळातील सामाजिक शिस्त ठेवणे होती. आजच्या आपल्या घटनेप्रमाणे ती बंधनकारक नव्हती, किंबहुना त्यावेळी एकसंध राज्यसत्ताच नसल्याने हे ग्रंथ केवळ मार्गदर्शकच होते.


•;आज ना कोणी मनुस्मृती वाचतो, ना ती हिंदू धर्माचं केंद्र आहे. अगदी परंपरावादी पूजकवर्ग सुद्धा ती वाचत नाहीत. आज हिंदू समाज आपल्या आचरणात, जीवनशैलीत, कायद्यात आणि व्यवस्थेत कुठेही मनुस्मृतीला मानत नाही. त्यामुळे तिचा सतत उल्लेख करून तीव्र भावनिक राजकारण करणं हे एक प्रपोगंडाचं साधन बनून बसलं आहे.


✴️ गोळवलकर गुरुजी आणि मनुस्मृती: चुकीचा संदर्भ


• राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघांचे द्वितीय सरसंघचालक गोळवलकर गुरुजी यांच्यावरही वारंवार आरोप केला जातो की त्यांनी मनुस्मृतीचे समर्थन केले. हे विधान अनेकदा संदर्भाच्या बाहेर घेतले जाते. 

• गोळवलकरांनी “आपण आपल्या परंपरेच्या मूलभूत मूल्यांकडे परत पाहिलं पाहिजे” असे सांस्कृतिक संदर्भात  म्हटलं होत. पण त्यांनी कधीही मनुस्मृतीच्या दंडनायकी तत्वांचे अंध समर्थन केलं नाही. आणि त्यांनी केलेल्या भाष्याला सुद्धा आज ७० वर्षे उलटून गेली आहेत. तेव्हा त्या विचारांना आजच्या काळाशी घट्ट बांधून ठेवणं हे आजच्या वस्तुस्थिती शी बेईमानी ठरेल.


🌀 हिंदू धर्म: एका ग्रंथात न अडकलेला, सतत विकसित होणारा विचारप्रवाह


• हिंदू धर्माची खरी ताकद हीच आहे की तो एका ग्रंथापुरता मर्यादित नाही. बायबलप्रमाणे एक ग्रंथ, कुराण प्रमाणे एक संहिताबद्ध जीवनशैली — असे बंधन हिंदू धर्मावर कधीच नव्हते. वेद, उपनिषदे, गीता, विविध स्मृती, महाकाव्यं, पुराणे — या सर्वांचा संदर्भ घेत घेत समाजाने वेळोवेळी सुधारणा स्वीकारल्या आहेत.


– सतीची प्रथा बंद झाली.

– बालविवाह रोखले गेले.

– स्त्रियांना शिक्षण आणि वारसा हक्क मिळाला.

– दलितांना मंदिर प्रवेश, शिक्षण, सन्मान देणारी चळवळ समाजातूनच निर्माण झाली.


• या सगळ्याच सुधारणा हिंदू समाजाने आपल्याच विवेकाने, शुद्धीकरण प्रक्रियेतून स्वीकारल्या. त्या थोपाव्या लागल्या नाहीत. म्हणूनच हिंदू धर्म *धर्म नाही एक जीवन शैली - सतत वाहणारी अध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक संवाद प्रक्रिया आहे*.


😡 इतिहासाचा विपर्यास


मुघल आणि ब्रिटिश या दोघांनीही इतिहास लिहिताना मनुस्मृती व जातीव्यवस्थेचा काही अंशी विपर्यास केला होता, पण दोघांचे हेतू आणि दृष्टिकोन वेगळे होते:


• मुघलांचा दृष्टिकोन (इस्लामी शासक):


* हिंदू समाजाला नीच दाखवण्याचा हेतू: मनुस्मृती आणि जाती व्यवस्था यामधील कठोर नियम किंवा भेद यांचा विपर्यास करून हिंदू धर्म म्हणजे अत्याचार, अन्याय, भेदभाव करणारा धर्म असा प्रचार केला गेला.

* इस्लामी तत्त्वज्ञान श्रेष्ठ असल्याचे दाखवण्यासाठी हिंदू धर्माचा *विकृत आणि अपूर्ण परिचय* दिला गेला.

* त्यांनी स्वतःचा इतिहास लिहिताना हिंदूंना "काफिर", मूर्तीपूजक, अंधश्रद्धाळू आणि जातीमध्ये फाटलेले असे लोकांना ठसवले.


• ब्रिटिशांचा दृष्टिकोन (साम्राज्यवादी शासक):


* Divide and Rule च्या धोरणासाठी जातिव्यवस्थेचा जाणूनबुजून अतिरेकी आणि अति रंजित चित्रण करण्यात आले.

* मनुस्मृती सारख्या ग्रंथांना एकसंध, शाश्वत आणि अखिल भारतीय नियमकोड भासवून भारताच्या सामाजिक जीवनाची गती रोखणारा एक दोष म्हणून प्रचार केला.

* ब्रिटिश लोकांनी जातीनिहाय जनगणना, जातींच्या आधारावर कायदे व सवलती, आणि न्याय व्यवस्था वेगळी ठेवली — ज्याने जातीव्यवस्था अधिक ठाम केली.

* "ब्राह्मणिक अत्याचार" हा एक Colonial narrative म्हणून रचला गेला आणि इतिहास त्याभोवती गुफला.


🌀 खरे काय?


* मनुस्मृती हे एक हजारो वर्षांपूर्वीचे ग्रंथ असून, त्यातील बहुतांश नियम हे व्यवहारात कालांतराने अमान्य किंवा कालबाह्य झाले होते.

* भारतीय समाज सतत गतिशील आणि लवचिक होता, पण बाह्य शक्तींनी त्याचे चित्रण *स्थिर, कठोर आणि दडपणारे* म्हणून केलं.

* इतिहासाच्या लेखनामध्ये निवडक मुद्दे उचलले गेले, आणि त्यातून संपूर्ण धर्म व समाज बदनाम केला गेला.


💥 डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी मनुस्मृती का जाळली?


थोडक्यात सांगायचं झालं, तर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी **1927 मध्ये मनुस्मृतीचे दहन** केले कारण:


* त्यांच्या मते मनुस्मृतीने स्त्रिया व शूद्रांना अत्यंत हीन दर्जा दिला होता.

* जातीव्यवस्थेचे धार्मिक आधार मनुस्मृतीमधून घेतले जात होते.

* जरी त्या काळी बहुतेक लोक प्रत्यक्ष मनुस्मृती वाचत नव्हते, तरी तिच्या नावाने काही समाज घटकांनी श्रेष्ठत्व गाजवण्याचा प्रयत्न केला, आणि रूढी परंपरांमधून ती विचारसरणी टिकवली गेली होती.

* त्यामुळे प्रतिकात्मक कृती म्हणून बाबासाहेबांनी ती जाळून तिचा सामाजिक प्रभाव नाकारला.


त्याकाळी सुद्धा मनुस्मृतीचा व्यवहारातील प्रभाव फारसा नव्हता, पण "मनुवादी विचारसरणीच्या" विरोधात संघर्ष दाखवण्यासाठी हा निर्णय घेतला गेला.


👉 मनुस्मृतीचा उल्लेख बंद का झाला पाहिजे?


1. ती कालबाह्य आहे: समाज आणि राज्यव्यवस्था बदलली. आज भारतीय संविधान अंतिम आहे.

2. ती प्रतिनिधिक नाही: ती हिंदू धर्माचं प्रतिनिधित्व करत नाही.

3. राजकीय हेतूंनी वापर होते: केवळ विशिष्ट समूहांना भडकवण्यासाठी तिचा वापर केला जातो.

4. द्वेष निर्माण होतो: चुकीच्या अर्थलागू आणि प्रचारामुळे सामाजिक तेढ वाढते.


💥 धर्माच्या नावावर फुटी नको, विवेकशील संवाद हवा


हिंदू धर्माची महानता त्याच्या *स्वातंत्र्य संशोधनशीलता आणि सुधारकतेत* आहे.  मनुस्मृतीसारख्या जुन्या ग्रंथांचा अभ्यास करणे हा एक अकादमिक विषय असू शकतो, पण त्यावर समाजाचे आजचे वागणे मोजणे ही गंभीर चूक आहे.


वारंवार तिचा उल्लेख करून हिंदू समाजावर टीका करणे म्हणजे काळाच्या प्रवाहास नाकारून, सामाजिक एकतेला बाधा पोहोचवणं आहे. आणि हीच अपेक्षा आपल्या सर्व विवेकशील नागरिकांकडून आहे की — *इतिहासाचा आदर करा, पण वर्तमानात जगायला शिका.*


लेखकाची टिप: 

हा लेख समाजात समता, विवेक आणि ऐक्य नांदावे म्हणून लिहिला असून कोणत्याही समूहाचा अपमान करण्याचा हेतू नाही. इतिहासाचे भान आणि वर्तमानाची गरज यांची सांगड घालणे हेच आजचे खरे धर्मकार्य आहे.


- दयानंद नेने 

2/7/2025

Comments